Istorijat srpske pravoslavne crkve

Srpska pravoslavna crkva je jedna od pomesnih crkava pravoslavnog hrišćanskog Istoka. Sa drugim pravoslavnim crkvama povezuje je jedinstvo vjere, svetootačko predanje, zajednička liturgično-blagodatna praksa i crkveno ustrojstvo. Ovakva podjela uslovljena je spoljnim činiocima, prije svega, geografskim uslovima, kao i podjelom čovječanstva na narode i države. Pomesne crkve tako dobijaju nacionalni karakter i svoju sudbinu vezuju za sudbinu svoga naroda. Tako je to i u Srba.

Po svome značaju u istoriji ljudske civilizacije, balkansko područje, a naročito njegov južni dio sa ostrvima, može se mjeriti sa najstarijim civilizacijama drevnog Istoka. Što se tiče prvih početaka širenja hrišćanstva na Balkanskom poluostrvu, odmah treba konstatovati da je taj prostor, među prvima u svijetu, ušao u svijet Novoga zavjeta Gospoda našeg Isusa Hrista. Nekoliko poslanica svetog Apostola Pavla (dvije Korinćanima, dvije Solunjanima, dvije Titu – episkopu na Kritu i jedna Filipljanima) upućene su još polovinom 1.vijeka crkvenim opštinama na Balkanu, koje je ovaj Apostol osnovao na svom Drugom misionarskom putovanju. Krajnji jugoistok evropskog kontinenta bio je, dakle, već na samom početku nove hrišćanske ere oduševljen Hrišćanstvom. Otuda se s pravom može konstatovati da prostori Balkanskog poluostrva imaju Crkvu iz apostolskog vremena i apostolskog porijekla.

Dolaskom na Balkansko poluostrvo Srbi su, kao i ostali Južni Sloveni, zatekli razvijene crkvene organizacije. Prema kazivanju cara Konstantina Porfirogenita, prvo masovno krštavanje Srba bilo je u vreme vizantijskog cara Iraklija (610-641). Već u IX vijeku, posebno za vrijeme kneza Mutimira, razvijena je živa misionarska djelatnost, a u Srbiji se pominju i prve eparhije. Zato se ovaj period naziva „drugim krštavanjem Srba“. Potpuno učvršćenje hrišćanstva kod Srba dešava se zapravo tek na osnovu slovenske propovijedi i bogosluženja, koji su u srpske krajeve doprili najprije iz Panonije, a zatim iz slovenskih crkvenih centara u Makedoniji i Primorju. Na obalama Ohridsrkog i Prespanskog jezera zahvaljujući Sv. Klimentu i Sv. Naumu procvjetala je slovenska pismenost, vaspitavani su sveštenički kadrovi, razvilo se mnogobrojno monaštvo, nicali su manastiri.

U tom periodu formirano je nekoliko srpskih država. U centralnim srpskim oblastima osnovana je Raška, a u primorskim Duklja, po rimskom nazivu Doklea, koja je zatim nazvana Zeta po riječici Zeti. Dukljanski kralj Jovan Vladimir proslavio se pobožnim životom i mučeničkom smrću, te je tako bio prvi od srpskih vladara koji se udostojio svetiteljstva. Njegovo tijelo i danas počiva u crkvi njemu posvećenoj kod mjesta Elbasana u današnjoj Albaniji.

U Bosni je srpski živalj oduvijek sarađivao sa srpskim vladarima, bilo iz Raške ili Zete, pa im je bila zajednička i prva crkvena organizacija, slovenska pismenost i bogoslužbena praksa.

Kada se govori o počecima hrišćanstva u Srba, valja pomenuti i jedan specifičan vjerski običaj duboko vezan sa porodičnim životom. To je „krsno ime“ ili „krsna slava“, odnosno svečano proslavljanje jednoga od hrišćanskih svetaca kao zaštitnika i pokrovitelja određene porodice. Ovaj običaj bio je prihvaćen na cijelom srpskom etničkom području u Raškoj, Zeti, Primorju i u Bosni. Slava je isključivo srpski narodno-crkveni običaj. Zato je i nastala uzrečica „Gdje je Slava, tu je Srbin“. Slava, s jedne strane, povezuje one koji slave sa Nebom, a istovremeno u hrišćanskoj ljubavi svečare povezuje i sa bližnjima, sa njihovim gostima, sa putnicima namjernicima, sa prosjacima. Svako ko na slavu dođe domaćinu u kuću mora da bude poslužen i sa čašću ispraćen. Tako je bilo nekad, tako je i danas.

Crkvena organizacija kod Srba iz osnova se menja i dobiva svoj konačni pravac u drugoj polovini XII vijeka. Raški veliki župan Stefan Nemanja (1169-1196) ujedinio je većinu srpskih zemalja i stvorio veliku srpsku državu. Nemanja se nedvosmisleno opredijelio za istočno pravoslavlje i energično je iz svoje države prognao sve jeretike. Pomagao je sveštenstvo i monaštvo, pa će i sam posljednje godine života provesti u manastiru. Podizao je manastire u zemlji, slao je darove hrišćanskim svetinjama i van svoje države: Grobu Gospodnjem u Jerusalimu, crkvi Svetih apostola u Rimu, Sv. Nikole u Bariju, manastiru Sv. Bogorodice Evergetike u Carigradu itd. Među manastirima koje je podigao najznamenitija je Studenica, u kojoj je Nemanja sagradio i sebi grobnicu. Ova „majka srpskih manastira“ svojom arhitekturom i životopisom predstavlja ponos srpske nacionalne kulture.

Stefan Nemanja je imao tri sina: Vukana, Stefana i Rastka. Rastko se rodio oko 1175. već u poodmaklim godinama svojih roditelja. Zbog svoje sklonosti pobožnom životu, čitanju, molitvama i pobožnim razmišljanjima Rastko je, kad mu je bilo 17 godina, sa jednim ruskim monahom, koji je dolazio na Nemanjin dvor radi milostinje za manastir, pobjegao u Svetu Goru Atonsku. Tu se u ruskom manastiru Sv. Pantelejmona zamonašio i dobio ime SAVA. Poslije toga je produžio svoje vaspitanje i podvizavanje u manastiru Vatopedu. Smjernošću i strogim podvižništvom zadivio je princ-monah cijelu Svetu Goru. Godine 1196. abdicirao je njegov otac Stefan Nemanja i ustupio prijesto svom srednjem sinu Stefanu. Sutradan po abdikaciji i Nemanja i njegova žena Ana zamonašili su se i postali monah Simeon i monahinja Anastasija. Iduće godine starac Simeon je otišao u Svetu Goru k svome ljubljenom najmlađem sinu da uz njega u molitvi i podvizima provede posljednje dane života.

U Svetoj Gori su Simeon i Sava stekli nova saznanja i sagledali sve što je crkva učinila u Vizantiji za napredak kulture i civilizacije. Vidjeli su da u Svetoj Gori postoje i manastiri drugih naroda i zato su preduzeli akciju za izgradnju srpskog manastira u ovoj svetoj monaškoj zemlji. Car je na prijedlog svetogorske uprave (protata) ispunio molbu Simeona i Save i dozvolio im 1198. da obnove zapusteli manastir Hilandar, kako bi on bio sklonište monasima srpske narodnosti. Izgradnja Hilandara je brzo napredovala i njegovi ktitori (osnivači) su se već u ljeto 1199. uselili u svoj manastir. Međutim, 13.februara 1200. umro je starac Simeon. Bog je uskoro proslavio njegove mošti točenjem mira. Svetogorski sabor ga je tada kanonizovao, a Savi stavio u dužnost da napiše žitije i službu svome svetom ocu, svetom Simeonu Mirotočivom.

Sava je u Kareji, središtu Svete Gore, sagradio i isposnicu za dva do tri monaha. Napisao je i tipik, kako za Hilandar tako i za isposnicu. Ovaj posljednji tipik urezan je u mermernu ploču u isposnici, koja i danas u njoj postoji.

U vremenu kad je Sava uređivao svoj manastir i umnožavao bratstvo u njemu, zadesili su Svetu Goru teški dani. Krstaši su 1204. zauzeli Carigrad i osnovali Latinsko carstvo (1204-1261). Krstaški vojnici, a sa njima i latinski sveštenici i monasi, upali su u Svetu Goru, pljačkali i odnosili dragocjenosti, osobito svetiteljske mošti, a svetogorske monahe prisiljavali da priznaju papsku vlast. Nemanjini sinovi u otadžbini strahovali su za svete mošti svoga oca, pa su napisali pismo svome bratu Savi u kome ga mole da uzme očeve mošti i prenese ih u Srbiju. Sava pod najtežim okolnostima i uz najveće opasnosti 1207. godine prenosi očevo sveto tijelo u Srbiju. U otadžbini je Sava ostao sve do 1217. godine radeći neumorno na prosvećivanju i sveštenstva i naroda. Uz ovaj prosvjetiteljski rad, Sava ne napušta podvižnički život – odricanje od svih uživanja i revnovanje u hrišćanskim vrlinama. Njegova djelatnost čvrsto se utkala u narodnu svijest i progovorila kroz bezbroj legendi i priča . Nema ni jedne srpske oblasti u kojoj nema predanja o Savinoj prosvjetiteljskoj aktivnosti, a mnogi toponimi vezani su za njegovo ime, kao što je „Savin izvor“, „Savina stopa“,“Savina stijena“ i tome slično.

Radeći marljivo na vjerskom i kulturnom podizanju svoga naroda, Sava je uvidio da su za taj posao potrebni kadrovi. Od grčkog episkopa u Rasu, Prizrenu, Lipljanu koji su bili pod jurisdikcijom Ohridske arhiepiskopije koja je favorizovala grčku kulturu, nije se moglo očekivati da se svesredno angažuje na tom polju. Zato mu je postalo jasno da je obrazovanje nezavisne (autokefalne) nacionalne srpske crkve u samostalnoj državi jedini izlaz i jedina mogućnost da crkva izvrši svoj veliki zadatak u životu srpskog naroda. Noseći tu ideju u duši, Sava je stvorio plan za njeno ostvarenje. Polovinom 1219. uputio se sa pratnjom carigradskom patrijarhu i zamolio cara i patrijarha Manojla Sarantena da njegovoj zemlji dadu crkvenu samostalnost i da toj novoj, samostalnoj crkvi posvete arhiepiskopa. Oni ispuniše Savinu molbu. Patrijarh je uručio Savi arhijerejski žezal i gramatu o posvećenju. Tako je Sava postao prvi arhiepiskop „srpskih i pomorskih zemalja“. Takođe je odobreno da budući srpski arhiepiskop ne mora više dolaziti carigradskom patrijarhu na posvećenje, već ga mogu rukopoložiti njegovi episkopi.

Za sjedište arhiepiskopije bijaše određena Žiča, nova zadužbina njegovog brata Stefana. Prilikom osvećenja dovršenog manastira Žiče, arhiepiskop Sava je krunisao svoga brata Stefana za kralja. Tako je Srbija dobila svoga „prvovjenčanoga kralja“.

Aktivnost Svetog Save bila je veoma raznovrsna. Godine 1229. krenuo je na putovanje u Svetu Zemlju. U Jerusalimu ga je ljubazno primio patrijarh Atanasije. Obišao je zatim sva sveta mjesta. Na tom putu je Svetitelj, otkupljujući manastire od Latina i Saracena, ili dobijajući mjesta od pravoslavnih manastira, stvarao srpske manastire u Palestini, kao što je manastir Sv. Georgija u Akonu, Sv. Jovana Bogoslova u Sionu, onaj na zemljištu manastira Sv. Jevtimija i mnoge manje monaške kolonije koje su imale da posluže kako budućim srpskim poklonicima tako i popularnosti Srbije i njene crkve. Svuda kud god je prolazio vodio je korisne razgovore po srpsku crkvu i državu, a kad se vratio kući produžio je svoj rad obogaćen još većim saznanjima i iskustvima.

U dogovoru sa tadašnjim kraljem Vladislavom, 1233. godine Sveti Sava je sazvao „sabor srpske zemlje“, na kome je podnio ostavku. Za nasljednika je predložio svoga učenika i vaspitanika Arsenija , čovjeka vrlo duhovnog i punog vrlina. Pošto je Arsnije izabran, Sveti Sava ga je rukopoložio, a zatim ostao još godinu dana u Srbiji kako bi što bolje uveo Arsenija u sve poslove. U proljeće 1234. krenuo je na svoje drugo putovanje po Svetoj Zemlji. Obišao je mnoge manastire u Jerusalimu, posjetio Aleksandriju, obišao monaške centre u Egiptu, išao na Sinaj, u Antiohiju i Carigrad. Na kraju puta posjetio je Trnovo, prijestonicu bugarskog cara Jovana Asena, tasta tadašnjeg srpskog kralja Vladislava. Iznuren od dugog puta Svetitelj je, odsluživši liturgiju i izvršivši vodoosvećenje uoči Bogojavljenja, obolio i uskoro 14. januara 1236. u Trnovu i umro. Kralj Vladislav je tek posle godinu dana uspio da umilostivi svoga tasta da mu dozvoli da prenese mošti svoga svetog strica u otadžbinu i da ih sahrani u svojoj zadužbini manastiru Mileševi, gde su položene 6 (19) maja 1237. godine. Na žalost, svete mošti nisu tu mogle ostati nedirnute. Nekoliko vijekova kasnije turski Sinan Paša, kao odgovor na srpske bune i ustanke, spalio je čudotvorne mošti Svetoga Save, 1594. u Beogradu.

Nasljednici Svetoga Save predano su produžili njegov rad. Iako su vremena bila često burna, Crkva je ipak za sve vrijeme srpske srednjovjekovne države bez naročitih poremećaja produžavala da uspješno vrši svoju misiju. Zbog nesigurnosti u Žiči, koja se nalazila na sjevernoj granici države, a naročito poslije najezde Tatara (1242.), a zatim Bugara i Kumana (1253.), arhiepiskop Arsenije je prenio sjedište arhiepiskopije iz Žiče u Peć, gde je u živopisnom predjelu na ulazu u Rugovsku klisuru punu isposničkih pećina (otuda i ime Peć) sagradio crkvu Svetih Apostola, kao metoh manastira Žiče. Arhiepiskopi su poslije toga prebivali ponekad u Žiči, a ponekad u Peći, sve do kraja XIII vijeka, kada je rezidencija arhiepiskopa konačno prenesena u Peć.

U ovo doba, za vrijeme srpskih kraljeva Uroša I, Dragutina, Milutina i Stefana Dečanskog, cvjetala je crkvena arhitektura, a naročito slikarstvo. Manastiri tada podignuti i oslikani i danas zadivljuju svijet. Kaligrafija i umjetnička obrada povelja i knjiga spadaju u vrhunska dostignuća te vrste u pravoslavnome svijetu.

Uopšte uzev, srpska srednjovjekovna država razvijala se i ekonomski i kulturno i teritorijalno. Od kralja Milutina, a naročito za vrijeme kralja Stefana Dušana, srpska država se proširila na mnoge južne oblasti u Makedoniji i Grčkoj, koje je osvojila od Vizantije. Srbija je postala najveća sila na Balkanskom poluostrvu. Carigrad je zadrhtao pred Dušanom, koga su pred kraj 1345. državni sabor i vojska proglasili za „cara Srba i Grka“. Na Cvijeti 1346. Car Dušan je sazvao pomesni sabor u Skoplju koji je donio odluku o proglašenju Srpske crkve patrijaršijom.

Poslije smrti cara Dušana , Turci su sve više i sve žešće napadali na Srbiju. U bici na Kosovu 15. juna 1389. godine poginuo je turski car Murat i srpski knez Lazar, koji je imao veliko poštovanje cijele nacije. Kosovo je označilo prekretnicu u istoriji srpskog naroda, pa i srpske crkve. Na Kosovu je izginuo cvijet srpske vlastele i najveći dio muške snage. Iz moralne veličine kosovskih junaka, koji su, na čelu sa knezom Lazarom, nesebično dali živote za spas otadžbine, crpile su potonje generacije moralnu snagu koja je održavala svijest da je narod samo izgubio bitku, ali da nije uništen. Jer, Srbija je postala vazalna – potčinjena država, koja priznaje vrhovnu vlast Turaka. Ipak, nasljeđe o hrišćanskom shvatanju života i njegovog smisla potpuno je pronikla narodnu dušu. Pravoslavnom srpskom narodu bilo je jasno da je strašno umrijeti nečasno i grešno. Ali, umrijeti kao hrišćanin za odbranu svoje vjere, za pravdu, za slobodu, za moralne vrijednosti, umrijeti za Hrista i sa Hristom, predstavlja smrt koja vodi u vaskrsenje.

Spisi koji su nastali neposredno poslije Kosova o tome najrječitije govore. U govoru Kneza Lazara svojim vojvodama uoči bitke, pored ostalih divnih riječi čitamo:“… Mnogo poživesmo za svet, najzad postarajmo se za malo podvig stradalnički primiti, da živimo večno na nebesima, dajmo sebi imenovanje vojnika Hristovih, stradalaca blagočastija, da se upišemo u knjige životne. Ne poštedimo tela naša u borenju, da od Onog, koji prosuđuje podvige, svetle vence primimo. Bolovi rađaju slavu i trudovi dovode do počinka.“ A vojvode blagodare čestitom Knezu na svemu što je učinio, pa se i oni opredeljuju za Hristov i hrišćanski put:“…Umiremo da svagda živi budemo…“ Eto, koliko je hrišćanstvo za protekla dva veka sazrelo u duši srpskog naroda, koliko je postalo njegova životna mudrost i opredeljenje. Narodni pesnik je stoga opisijući stradanje kneza Lazara i kosovskih mučenika ispevao“…Zemaljsko je za malena carstvo, a nebesko uvek i dovijeka.“

Odnos crkve i države kod Srba u srednjem vijeku predstavlja koordiniranu dijarhiju, usklađeno dvovlašće. Država se brine o sigurnosti i blagostanju građana, a crkvi je povjeren na njegovanje cjelokupni duhovni život naroda, prije svega, u religiozno-moralnoj sferi, kao osnovi na kojoj počiva sva srednjovjekovna kulturna nadgradnja, sva prosvjeta naroda, sva nauka i umetnost, svi običaji i ponašanje. Na čelu crkve stoji arhiepiskop (od 1346. patrijarh) „srpskih i pomorskih zemalja“. Područje arhiepiskopije poklapalo se sa teritorijom države. Za izdržavanje episkopa država je stvarala eparhijska vlastelinstva, a za izdržavanje sveštenika, pored onoga što mu je narod davao, davao je i vlastelin – plemić posednik, kako veli Dušanov zakonik:“Tri njive po zakonu i da je kapa popovska slobodna.“ Pored svojih bogoslužbenih i pastoralnih dužnosti, parohijski sveštenici su bili i učitelji pismenosti, te su tako oni zapravo bili osnivači prvih srpskih narodnih škola.

Vrlo važnu ulogu u životu srpske srednjovjekovne crkve imali su manastiri. Oni su bili mjesta ne samo monaškog podvižništva nego i mjesta kulturnog stvaralaštva i rasadnici kulture. Osobena crta srpskih manastira i jeste u tome što oni nisu zaključani, odvojeni od naroda, već su to institucije koje žele da svim dostignućima podvižničke aktivnosti svoga monaštva doprinesu ne samo evangelizaciji već kroz nju i opštem prosperitetu svog naroda. Sva vrhunska umjetnost i književnost našega srednjeg vijeka, procvjetala u našim manastirima, bila je namijenjena ne samo manastirskom bratstvu ili sestrinstvu, već svim posjetiocima, cijelom narodu, cijelom otačastvu. Srpski manastiri su bili tada galerija slikarstva kakvih sijvet nije imao. U njima su naši surovi i priprosti preci doživljavali nebo, svu svoju vjeru. Tako se stvarala ona poznata otmjenost našeg patrijarhalnog seljaka i razvijao ukus u primijenjenoj umjetnosti naših tkalja i vezilja, naših drvodjelja i rezbara i svih onih koji su se bavili ma čim što je imalo za cilj da uljepša i oplemeni život.

Ne manji uticaj imala je na duhovni život naroda naša srednjovjekovna književnost, čiji je začetnik bio Sveti Sava, a nastavili za njim mnogi i vladari i monasi. Srpski srednjovjekovni pisci izlažu vjerske istine i etičke norme ne u obliku sholastičkih sistema hrišćanskih učenja, već oni te pouke izvode prikazujući živote pravednih i svetih ljudi, konkretnih ličnosti iz svog naroda. Ljudi o kojima pišu primjeri su za podržavanje, „da bismo se poučili od njih i podigli ka vrlini.“ Srpskom narodu to je u budućim vjekovima bilo i te kako potrebno.

Pad srpskih zemalja pod tursko ropstvo donio je srpskom narodu i njegovoj crkvi najteže dane u istoriji. Osvajač je želio da snažnim udarcem satre narodnu svijest o sopstvenoj snazi i da se prikaže kao neograničeni gospodar nad obespravljenom rajom (pokorenim narodom). Nastalo je vrijeme grdne pljačke, odvođenja mnogobrojnog roblja, razaranja crkava i manastira. Ovakvo stanje izazvalo je stalna kretanja stanovništva, seobe. I upravo znajući za to i za težak život srpskog naroda pod Turcima, a u strahu za sopstvenu državu i svoj narod, ugarski kraljevi i austrijski carevi mamili su Srbe da prelaze u njihovu državu i da prema turskoj granici stvaraju vojnu granicu kao živi zid prema Turcima. Doseljeni Srbi bili su tu prvi zaštitni pojas zapadnog hrišćanskog svijeta od Turaka i Islama. Kad se govori o predziđu zapadnog hrišćanstva, onda pod tim časnim imenom treba razumjeti na prvom mestu ovaj mukotrpni narod, koji je napuštao svoja ognjišta u Srbiji i Bosni da bi izbjegao zlo od Turaka, i sa hrišćanskog područja borio se protiv njih. Crkva je sa materinskom brigom pratila svoju djecu i čuvala ih na novim staništima kao i na starim ognjištima, koja su morali napustiti da bi izbjegli turski zulum i da bi se mogli boriti protiv njega.

Razdoblje koje slijedi obilježeno je borbama sa Turcima, bilo je tu i perioda kratkih primirja, koja su iskorišćena za obnovu i izgradnju porušenih hramova, ali bi zatim uvijek uslijedila turska odmazda koja je bivala sve strašnija. Manastiri su paljeni i pretvarani u džamije, a u njima su Turci držali konje i stoku. Tako je 11.septembra 1766. godine sultan izdao berat kojim se:“…Od sada ukida i samo ime Pećke patrijaršije, s tim da se ni pod kojim uslovom ne dozvoljava njena obnova, pa čak ni podnošenje molbe u tom pogledu.“ Bio je ovo pravi nasilni akt nad jednom autokefalnom crkvom. Ipak, nije izbrisan svaki trag Pećke patrijaršije. Taj trag ostao je, prije svega, u srcu srpskog naroda, a zatim i u turskoj administraciji, jer se u popisu dažbina pojedinih crkava Pećka patrijaršija i dalje vodila posebno.

Došlo je vrijeme „kad su živi zavidjeli mrtvima“. Episkopa je bivalo sve manje, sveštenstvo je prepolovljeno, a uslovi za misiju u narodu sve manji. Crkava je bilo malo, a za izgradnju novih teško se dobijala dozvola, te je parohijsko sveštenstvo obilazilo domove svojih parohijana i tamo ponajčešće vršilo obrede. Svaki srpski dom je bio mala domaća crkva, koja ima ikone i kandilo. U tom je i osnova velikog poštovanja koje je srpski čovjek gajio prema svom ognjištu, svome domu i njegovom zaštitniku u krsnoj slavi .

Nakon ukidanja Pećke patrijaršije formirale su se u nekim srpskim oblastima tzv. pokrajinske crkve, koje su očekujući ujedinjenje provodile svoj život prema političkim i drugim prilikama u kojima su se našle. Bile su to: Karlovačka mitropolija, koja se začela u austrijskom carstvu, pa u Srbiji, zatim Dalmatinska i konačno Srbi okupljeni u Bosni i Hercegovini. O svima njima bi se moglo dosta napisati, jer su sve bile veoma značajne za čuvanje tradicije i vjere srpskog naroda.

Oslobođenje i ujedinjenje Južnih Slovena 1918. dočekali su svi dijelovi razorene Pećke patrijaršije sa radošću. Već u maju 1919. sastali su se u Beogradu episkopi svih dijelova 1776. godine nasilno ukinute patrijaršije i proglasili duhovno, moralno i administrativno jedinstvo svih pokrajinskih crkava u državi Srba, Hrvata i Slovenaca. Poslije toga zamolila je ujedinjena Srpska crkva Carigradsku patrijaršiju da joj vrati ranije dostojanstvo patrijaršije. Carigradska patrijaršija je ovo usvojila i izdala Sinodalni tomos (odluku) kojom se dopušta uspostavljanje Srpske patrijaršije. Usledio je zatim rad na prilagođavanju pojedinih bivših crkvenih oblasti novim prilikama, donijeto je jednoobrazno crkveno zakonodavstvo.

Međutim, vrlo brzo Srpska pravoslavna crkva našla se pred novim iskušenjima. Drugi svjetski rat donio je srpskom patrijarhu Gavrilu čašu mučeništva. Nijemci su ga proveli kroz zatvore i koncentracione logore u Njemačkoj. Za vrijeme Drugog svjetskog rata zlo su prošli naročito pravoslavni Srbi na području tzv. Nezavisne države Hrvatske. Episkopi su svirepo ubijani ili internirani, stotine sveštenika i naroda srpskog ubijano je na najstrašnije načine. Crkve su razorene ili pretvarane u rimokatoličke, narod silom pokrštavan.

Obnovu crkvenog života otpočeo je, poslije svršetka Drugog svetskog rata, patrijarh Gavrilo, a produžili njegovi naslednici, patrijarh Vikentije, German, Pavle i danas nastavlja Patrijarh Irinej. Nažalost, u najnovijoj istoriji, stradanja Srpske pravoslavne crkve i srpskog naroda se nastavljaju. Na prostorima bivše Jugoslavije, u periodu od 1991 – 1995. godine u ratnim stradanjima na udaru su bile 10 eparhija Srpske pravoslavne crkve, na području hrvatske 5 eparhija i 5 eparhija na području bivše Bosne i Hercegovine. Srpska pravoslavna crkva bila je na udaru dve rušilačke vojske koje su se često udruživale, Hrvata i Muslimana. Mnoge crkve su popaljene, opljačkane, narod je ponovo morao da beži sa svog ognjišta. Tako su stradala brojna istorijska znamenja, pored dragocenih liturgijskih predmeta uništene su čitave galerije ikona na ikonostasima, dela najpoznatijih ikonopisaca, uništeno je oko 5.500 ikona, što je prava nacionalna katastrofa.

Na Kosovu i Metohiji su oduvek srpski narod i Crkva stradali od strane Šiptara, a od ’98 do danas posebno, gde je uništeno, popaljeno i opljačkano mnoštvo manastira i hramova, a najveći deo naroda proteran.

Muzej srpske pravoslavne crkve izdao je knjigu „Duhovni genocid – Pregled porušenih, oštećenih crkava, manastira i drugih crkvenih objekata u ratu 1991 -1993“. Ova knjiga prihvaćena je od Haškog tribunala kao zvanični dokument. Blažene uspomene patrijarh srpski G. Pavle je kazao: „Teško je bilo izdržati, ali se izdržalo, jer su nam u duši odzvanjale iz dubine vekova, do kraja sveta upućene svima vernima, reči Sina Božijega: Ne boj se ni malo od onoga što ima da pretrpiš… Ne boj se, Ja sam prvi i poslednji i živi i bijah mrtav i evo sam živ u vekove vekova… Budi veran do same smrti i daću ti venac života.“(Otk.2,10:1,17)