ISTORIJA HRIŠĆANSKE CRKVE

Rano hrišćanstvo je nastalo kao verski pokret, odnosno sekta unutar judaizma.Od većine naroda u imperiji, Jevreje je izdvajao monoteizam, odnosno vera u jednog Boga. Prvobitnu hrišćansku crkvu (lat: ecclesia – zajednica) formirali su nakon Isusove smrti, njegovi učenici i apostoli u Jerusalimu. Prema spisama apostola Petra (15.-67. g.n.e) mnogi judaisti okreću se hrišćanstvu. Pristalice Isusa iz Nazareta se u početku nazivaju nazareni, da bi tek kasnije stekli naziv hrišćani. Zajednicu su u samom početku činili isključivo jevreji, koji su smatrali su da je Isus bio Mesija (odnosno Hristos) čiji dolazak proriče jevrejska sveta knjiga Tanah, koju hrišćani nazivaju Starim Zavetom. Mnoge judejske (farisejske) starešine su ovu tvrdnju smatrali bogohulnom i proglašavali su Hristove sledbenike za jeretike, koje isključuju iz jevrejskih zajednica, a neretko i prijavljuju Rimskim vlastima. U ovim događajima neki autori vide dublje korene kasnijeg antisemitizma među hrišćanima.

Već u drugoj polovini 1. veka, hrišćanski pokret postaje pretežno nejevrejski. Hrišćanske zajednice nastaju širom Palestine, Male Azije, Sirije, Egipta, Afrike i Grčke. Jezik komuniciranja među hrišćanima u to doba bio je grčki. Pošto je u antička vremena religija uglavnom bila vezana za određeni grad ili narod, smatra se da su „hrišćani presekli tradicionalne veze između vere i nacije.“ Vremenom se hrišćani sve više odaljuju od Jevreja, pa se tokom drugog veka, između ostalog, prelazi sa svetkovanja subote na nedelju.

Zvanično, hrišćanstvo je religija koja koja nastaje u prvom veku nove ere. Tačnije, godina rođenja Isusa Hrista, prestavlja godinu novog računanja vremena. Ali, slobodno se može reći da su temelji hrišćanstva postavljeni 2000 godina pre nove ere, pojavom Avrama, Isaka i Jakova. To je priča stara više hiljada godina. Avram, Isak i Jakov su predstavljeni kao proroci koji su verovali u boga Jehovu (hebrejski: יתזח odnosno jahvh- pravilan naziv je Jahve, a ne Jehova ali se ovaj drugi pojam odomaćio od XIV veka). Njihov zadatak, bio je da propovedaju božije reči i tako poduče narod o postojanju boga Jehove. Takođe, imali su zadatak da pripreme put i nagoveste rođenje Isusa Hrista-Sina božijeg.

Hrišćanstvo se pojavljuje na tlu Izraela, koji je tada bio okupiran pod Rimljanima. Za samo tri veka svog razvijanja, postalo je zvanična religija mnogih država i naroda. Hrišćanstvo je bilo organizovano u jedinstvenu religioznu zajednicu, crkvu.

Prvi hrišćani su, za simbol Isusa Hristos, odabrali znak ribe. „Isus Hristos, Božiji sin, Spasitelj“, se na grčkom piše Isu Histu Teu Ios Sotir, a prva slova daju reč „IHTIS“, što u prevodu sa grčkog, znači riba.

Hrišćanstvo (na grčkom jeziku: χριστιανισμός, na latinskom jeziku: christianitas) je jedna od tri najveće monoteističke (jednobožačke) religije, i nastalo je na prostoru nekadašnjeg Rimskog carstva. Religija je zasnovana pojavom Isusa Hrista, siromašnog čoveka iz Nazareta u Galileji i Njegovim osnivanjem Crkve, kao zajednice Tela Njegovog, u prvom veku nove ere.

Isus Hristos je propovedao o božjem i nebeskom kraljevstvu, tako skupljajući mnogo pobornika, koji su ga smatrali mesijom. Grčka reč Χριστός u prevodu znači mesija, pa su tako prve pripadnike Hristove vere u Antiohiji nazvali χριστιανοί, imenom koje je ostalo do danas. Hrišćanstvo je predstavljalo prvu univerzalističku religiju, nasuprot dotadašnjim nacionalnim religijama, i propovedalo jednakost svih ljidu pred bogom: Jevreja, Grka, Rimljana, siromašnih, bogatih, žena, muškaraca. Zbog propovedanja jednakosti brzo je zavladalo među siromašnima. Kao religija hrišćanstvo se pojavilo u periodu raspada robovlasničke države, kasnije kada je postalo zvanična, državna religija, hrišćanstvo je vezalo svoje interese sa interesima vladajuće klase i udaljilo se od ideala koje propovedaju jevanđelja. Dogmatske rasprave, kao i političke prilike i razni interesi su doveli do toga da je danas hrišćanstvo razjedinjeno. U početku je imalo mnogobrojne sekte, ali se kasnije, uglavnom zaslugom helenistički obrazovanog jevrejskog propovednika – Apostola Pavla, organizovalo u jedinstvenu religioznu zajednicu, crkvu.

Danas, hrišćanstvo prestavlja teritorijalno najrasprostranjeniju i brojčano najveću svetsku religiju, čiji broj vernika prelazi 2.200.000.000.

Danas se pod hrišćanstvom uglavnom podrazumevaju tri glavne denominacije: Pravoslavna, Rimokatolička i Protestantska (evangelici ili luterani, reformisani ili kalvini, anglikanci, baptisti, metodisti, kvekeri, adventisti, pentekostalci, Jehovini svedoci…). Manje hrišćanske denominacije predstavljaju monofizitstvo (jermensko-gregorijanska, jakobitska, koptska i etiopska crkva) i nestorijanstvo. Krajem HH veka, i početkom HH javlja se među ovim hrišćanskim ograncima želja za saradnjom, pomirenjem i međusobnim zbližavanjem. Ekumenski pokret započeo je među protestantskim crkvama gde je problem zajedničkog delovanja bio najizraženiji. Ideje o pomirenju pravoslavaca i katolika su posebno ojačaje među teolozima posle II vatikanskog sabora i pomirenju rimskog pape i carigradskog patrijaraha (poseta Pavla IV Carigradu 1967. godine)

Osnovna učenja pravoslavne Crkve su izneta u Simvolu vere koji je usvojen na Vaseljenskim saborima u prvim vekovima hrišćanstva i bili su obavezujući za celu Crkvu. Kasnije je došlo do promene delova Simvola vere od strane zapadnog dela Crkve i njenog napuštanja evharistijske zajednice sa Istočnim delom Crkve 1054. godine.

Najznačajniji aspekti hrišćanskog života jesu post, molitva, Liturgija i Pričest. I post i molitva imaju za cilj da čoveku pomognu da lakše savlada sve teškoće koje pred njega dolaze i da zasluži Carstvo Nebesko

Značajna odlika Crkve jesu svetitelji koji su svojim životom i delima doprineli mnogo dobrobiti Crkve. Oni su još ovde na zemlji svojim usavršavanjem u hrišćanskim vrlinama postali bliski Bogu i zaslužili život večni i Carstvo Nebesko. Mnogi od ovih svetitelja su još za života činili čuda, isceljivali teške bolesnike i mnoge utešili i na ispravan put izveli. Neki su i posle smrti činili čuda preko svojih netruležnih moštiju.

Najvažnija uloga pravoslavnih hramova je da služe kao mesto gde živa Crkva – vernici, uznose Bogu svoje molitve a najvažniji deo crkvenog života jeste Sveta liturgija tj. bogosluženje, koje se služi nedeljom i drugim praznicima u hramovima. Osim liturgije, vrše se jutarnje i večernje molitve, časovi i bdenija, koja ujedno imaju poučni karakter – tzv. katiheza. Liturgiju služi sveštenik uz prisustvo vernog naroda, a uz pomoć pevnice koja nije neophodna ukoliko narod zna da odgovara na liturgiju.

Postoje tri stepena svešteničke službe: đakon, sveštenik (jerej), episkop. Episkop može da vrši sve svete tajne osim da postavlja drugog episkopa, za to su potrebna tri episkopa. Sveštenik može da vrši skoro sve svete tajne, osim što ne može da rukopolaže druge sveštenike, uloga đakona je još manja nego sveštenika – on je na neki način pomoćnik svešteniku.

Najznačajnije delo na kojem se zasniva liturgija jeste Sveto pismo koje čini Stari i Novi zavet, kao i Sveto predanje. Za pravoslavlje je posebno značajan Novi zavet koji predstavlja život i učenje Gospoda Isusa Hrista.

Vaseljenski Sabori

Vaseljenski sabori (gr. οικουμενικος συνοδος, sabranje episkopa koji predstavljaju celu Crkvu): kolegijalni način na koji se vaseljenski episkopat izjašnjava o sadržajima vere i pitanjima discipline. I pored toga što episkop ima određenu pomesnu službu, on ima sabornu odgovornost u pitanjima od opšteg interesa Crkve. U periodu pre šizme (1054), karakter „vaseljenski“ jednome Saboru dat je prisustvom i predstavljanjem episkopata cele imperije. Stoga je prisustvo rimskoga trona (italijanska dijeceza) na Saborima bilo nužno. Mada sazivani od careva, Vaseljenski Sabori nisu bili carska institucija. Carevi potpisuju saborska akta, ali ne glasaju niti pak utiču na odluke, ostavljajući episkopima potpunu autonomiju u raspravljanju i odlučivanju.

U saborskim odlukama treba da se pravi razlika između dogmata, koji ima doktrinarni sadržaj vere (ορος ), i kanona, koji ima disciplinski karakter. Ni sazivanje od strane cara, ni vaseljensko prisustvo i potpisi episkopa na saborska akta, ne garantuju suštinsko pravoslavlje iskazane vere ili simbola vere. Odluke Vaseljenskih Sabora nisu spoljni kriterijum učenja, jer nijedna spoljašnja vlast ne može nametnuti ono što je protiv istine vere. Zato odluke Sabora treba da prihvati i potvrdi svest Crkve. Pravoslavna tradicija priznaje sedam Sabora sa vaseljenskim karakterom, između kojih su se držali mnogobrojni pomesni ili regionalni sabori.

Vaseljenski sabori su u istoriji predstavljali sabranja episkopa cele vaseljene na kojima se izražavalo jedinstvo Crkve, prava vera i istinito znanje o Bogu. Jedinstvo svih pomesnih Crkava na vaseljenskom nivou ostvaruje se kada njihovi episkopi, pripadajući jednom Telu Crkve, ispovedaju jednu veru, odnosno kada su, po rečima sv. Ignjatija Bogonosca, «episkopi sa svih krajeva zemlje u jednoj volji (misli) Isusa Hrista».

Cela Crkva, episkopi, sveštenstvo i narod, učestvuju u iskazivanju pravilnog učenja ili dogmata o Bogu kao Svetoj Trojici i o odnosu Boga prema svetu. Istinu, dakle, ne iskazuje ni prvi u jerarhiji, sam i odvojen od crkvene zajednice, niti je, pak, istina stvar većine. Istorija Crkve nam pokazuje primere učitelja i ispovednika vere koji nisu zauzimali najviša crkvena dostojanstva, a ipak su bili stubovi Pravoslavlja. Takav je primer sv. Atanasija Velikog, koji je u vreme Prvog Vaseljenskog sabora bio đakon. Naravno, sv. Atanasije je bio takav bogoslov zato što je celim svojim bićem živeo u Istini, zajedno sa svima Svetima, projavljujući saborno jedinstvo cele Crkve. Istina je postignuće cele Crkve kao zajednice, svakog njenog člana koji svojim životom svedoči celog Hrista. Samo Crkva kao zajednica darova, u kojoj postoji prožimanje između prvog, kao mistagoga, i svih drugih članova ima i objavljuje istinu celog Hrista.

Polazeći od ovakvog načina poimanja crkvenog života, sve odluke Vaseljenskih sabora su donošene tako da su izražavale veru i savest cele Crkve, a to pravilo vere je na snazi uvek onda kada saborske odluke prođu kroz proveru, odnosno kada su saborno prihvaćene od svih članova zajednice. Ovde treba tražiti uzroke zašto i veliki Vaseljenski sabori, kao npr. Prvi i Četvrti, nisu bili prihvaćeni odmah, nego su prošle godine, čak i desetljeća dok su odluke dobile ikumenski (=vaseljenski) značaj. Veliki Oci i Učitelji Crkve nisu se rukovodili idejom moći ili vlasti u sprovođenju svojih odluka, nego su strpljivo čekali da Istina bude doživljena i prihvaćena u svakoj pori crkvenog života*.

Da bi saborska odluka bila izraz žive vere ona mora biti saopštena u svim pomesnim Crkvama na Svetoj Liturgiji. Bez saglasja vernog naroda nemoguće je jednu odluku sprovesti u liturgijski život. Naime, tek onda kada verni narod svojim Amin (što znači: neka tako bude) izrazi potpuno slaganje sa odlukom nekog Sabora, odluka se usvaja. Drugim rečima, saborska odluka se konačno prihvata kada se u njoj u potpunosti ogleda liturgijsko i podvižničko iskustvo Crkve.

Vaseljenski sabori slede obrazac utvrđivanja i saopštavanja istine koji je ustanovljen na Apostolskom saboru u Jerusalimu (49. g.), kada su svi Apostoli jednodušno rekli: Ugodno bi Svetome Duhu i nama (Dap. 15, 28). To znači da odluke Sabora podrazumevaju harmoniju dve volje u Crkvi: Božije, koju nevidivo saopštava Sveti Duh, i ljudske, koju iskazuju episkopi, koji, budući da ikonizuju Hrista u Evharistiji, imaju posebnu harizmu (dar), da kao načelnici i objedinitelji evharistijskih sabranja, ispovedaju jedinstvo Crkve u Hristu, a otuda i pravilno učenje na Saborima, isto onako kao što su to činili Sveti Apostoli u ranoj Crkvi.

Odluke Vaseljenskih sabora prevashodno iskazuju istine vere doživljene u Krštenju i Evharistiji. Stoga je u odlukama Sabora naročito došlo do izražaja učenje iskazano u tzv. krštenjskim Simvolima vere pomesnih Crkava, koje su izgovarali katihumeni prilikom Krštenja. Odluke Sabora su, takođe, u velikoj meri zasnovane i na anti jeretičkim spisima Svetih Otaca, koji su ispovedali istinu doživljenu u Crkvi kao liturgijskoj zajednici, nasuprot jeretičkom učenju koje se uvek zasniva na pojedinačnim mišljenjima.

U dosadašnjoj istoriji Crkve je održano sedam velikih Vaseljenskih sabora.

Prvi Vaseljenski sabor se sastao u Nikeji 325. godine, a povod za je bilo jeretičko učenje Arija, koji je Gospoda Hrista pogrešno smatrao stvorenjem, a ne predvečnim Sinom Božijim, kako uči Pravoslavna Crkva. Nikejski sabor je, po rečima sv. Atanasije Velikog «izobličenje svake jeresi… jer on ispoveda savršenu i potpunu veru u Svetu Trojicu… u kojoj se veri mi i krštavamo i kroz koju se sjedinjujemo sa Bogom». Na tom Saboru je sastavljen Simvol vere koji je potom dopunjen na Drugom Vaseljenskom saboru.

Drugi Vaseljenski sabor je održan u Carigradu 381. godine. Povod za njegovo sazivanje bila je duhoboračka jeres čiji su predstavnici govorili da je Duh Sveti stvorenje, a ne Bog. Crkva je odbacila njihovo nepravilno učenje i dopunila Nikejski Simvol vere, proširivši osmi član, u kome se naglašava da Duhu Svetom pripada ista slava i poklonjenje kao i Ocu i Sinu, drugim rečima, da je po Božanstvu iste časti sa Ocem i Sinom. Zbog ove dopune, kao i iskazanja vere u Crkvu, jedno Krštenje, Vaskrsenje i život Budućeg veka, ustanovljeni Simvol Vere se naziva Nikejsko – carigradski.

Treći Vaseljenski sabor se sastao u Efesu 431. godine, kako bi potvrdio odluke prethodnih Sabore i odbranio veru crkve od Nestorijevske jeresi. Nestorije je smatrao da i božanskoj i čovečanskoj prirodi Hristovoj treba da pripada i po jedna ličnost. Oci Trećeg Sabora su odbacili njegovo učenje kojim bi se unosila deoba u Ličnosti Gospoda Hrista. Na ovom Saboru je potvrđeno da je Gospod Isus Hristos jedna Ličnost sa dve prirode: božanskom, od večnosti, od Oca, i čovečanskom, koju je primio u vremenu od Presvete Bogorodice.

Nestorije je još govorio da Presveta Djeva Marija nije rodila Boga, nego čoveka Isusa i zato nije prihvatao naziv Bogorodica, nego ju je nazivao čovekorodicom ili Hristorodicom. Pošto Isus nema ljudsku ličnost, i pošto mati može biti samo «nečija» mati, a ne mati nečega, tj. prirode, Marija Djeva je uistinu Mati Boćija, odnosno, Bogorodica.

Nestorijeva zabluda u vezi sa Bogorodicom je potekla od njegovog straha da se Djevi Mariji ne pripišu božanske osobine. Ispovedajući da je Djeva Marija Bogorodica i da je rodila Boga u telu, Crkva joj, međutim, ne daje osobine boginje. Ona nije rodila predvečnog Boga po božanskoj prirodi, nego Boga Logosa po čovečanskoj prirodi. Sišavši na zemlju On je uzeo obličje čoveka, ali nije prestao da bude besmrtni Bog Koji je od večnosti u zajednici sa Ocem i Duhom Svetim.

Četvrti Baseljenski sabor, sazvan je u Halkidonu 451. godine zbog monofizitske jeresi. Monofiziti (grč. Μόνηφύσις = jedna priroda) su zastupali stav da se Hristova čovečanska priroda u Ovaploćenju do te mere slila sa božanskom da se potpuno u njoj izgubila. Pravoslavna Crkva je svoje učenje u vezi sa ovim dogmatom formulisala u tzv. Orosu (= odluci) u kome stoji da je Hristos ovaploćeni Sin Božiji i Logos, jedna Ličnost sa dve prirode: božanskom, kojojm je jedinosuštan (iste suštine) Ocu, i čovečanskom posle Ovaploćenja, sa kojom je postao jedinosuštan sa nama. Monofiziti su zbog svog pogrešnog učenja napravili raskol u Crkvi i ostali su do danas izdvojeni iz nje (Kopti, Etiopljani i Jermeni).

Peti Vaseljenski sabor je sazvao car Justinijan 553. godine u Carigradu da bi se na njemu još jednom potvrdilo učenje Crkve o Gospodu Hristu kao ovaploćenom Sinu Božijem. U odlukama Sabora se govori o Isusu Hristu kao jednoj Ličnosti sa dve prirode, tako da se priroda Logosa nije pretvorila u prirodu tela, niti se priroda tela pretvorila u prirodu Logosa po sjedinjenju, koje se desilo Ovaploćenjem. Car Justinijan je napisao poznatu liturgijsku himnu Jedinorodni Sine i koja govori o Sinu Božijem koji se ovaplotio, bio raspet na Krstu i smrt pobedio, ostajući i dalje Jedan od Svete Trojice.

Šesti Vaseljenski sabor je održan u Carigradu krajem krajem 680. i početkom 681. godine. Povod ovom saboru bile su monotelitska jeres (grč. μόνο θέλημα = jedan volja) i monoenergitska jeres (grč. μόνη ενέργεια = jedna energija). Zastupnici ovih učenja su pogrešno smatrali da je Gospod Hristos imao jednu volju i jednu energiju. Nasuprot njima, sv. Maksim Ispovednik je govorio da u Hristu postoje dve prirode i, shodno tome, dve prirodne volje i energije, božanska i čovečanska. Ove dve volje i energije su u međusobnom opštenju i prožimanju, a jedna Ličnost Hrista Bogočoveka pokreće Svoje prirodne volje i energije i dejstvuje u njima.

Sedmi Vaseljenski sabor se sastao u Nikeji 787. godine, a za povod je imao ikonoboračku jeres. Ikonoborci su bili protiv poštovanja svetih ikona u Crkvi, tvrdeći da je to greh idolatrije (idolopoklonstva). Branitelji svetih ikona, sv. Jovan Damaskin i sv. Teodor Studit su isticali da je poštovanje ikona i moguće i ispravno jer je Sin Božiji – primio ljudsko telo (Logos postade tijelo – Jn. 1, 14) i zato se kao ovaploćeni Bog može i naslikati*. Oni koji su odbacivali ikone, odbacivali su i Hristovo Ovaploćenje i smatrali ga za privid i fantaziju. Svete ikone treba poštovati i klanjati im se, ali ne i obožavati ih . Klanjajući se Presvetoj Bogorodicii Svetiteljima koji su izobraženi (predstavljeni) na ikonama klanjamo se Prvoliku Gospodu Hristu koji je osnov svakog lika naslikanog na ikoni. Svaki Svetitelj jeste ponovljeni Hristos koji i likom podseća na Gospoda Hrista. Stoga, poklanjajući se Svetiteljima klanjamo se samom Gospodu Hristu, Kome su oni služili i Koga su svojim životom proslavili.

Sabori – izraz bogootkrivene Istine

Crkva je na svim Vaseljenskim i pomesnim saborima, koristeći bogato nasleđe vere koje je zabeleženo u Svetom Pismu i posvedočeno u sabornom iskustvu Svetih Otaca, uložila ogromne napore da izrazi bogootkrivenu istinu, odolevajući svim talasima jeretičkih učenja. U tom smislu saborske odluke predstavljaju neiscrpan i nezamenljiv izvor vere i siguran putokaz u suočavanju Crkve sa svim docnijim pogrešnim učenjima kroz istoriju.

Patrijaršije

Vaseljenska patrijaršija

Vizantion je u početku bio episkopija potčinjena prestolu Herakleje, u Trakiji, ali čim je, zahvaljujući caru Konstantinu (306-331), postao prestonica carstva, drugi Rim, on je stekao veliku crkvenu i političku važnost. Jurisdikciju carigradskog patrijarha odredili su vaseljenski sabori: Carigradski (381), Trećim kanonom, daje mu prvenstvo časti, posle Rima; Halkidonski (451), Dvadeset osmim kanonom, dodaje mu eparhije Trakije, Male Azije i Ponta. U 11. veku pod njegovom jurisdikcijom nalaze se ne samo Grci vizantijskog carstva nego i hrišćani Severne Afrike, Južne Italije i Sicilije, Male Azije , Balkanskog Poluostrva, Rusije i Rumunskih Zemalja. U to vrijeme Vaseljenska Patrijaršija imala je 600 episkopskih tronova. Latinski Krstaši osvajaju Carigrad 1204. godine; posle toga Patrijarh premešta svoje sedište u Niceju, gdje je ostao u izgnanstvu sve do 1272. godine. Zatim Carigrad pada pod Osmanlije 1453. godine. Taj događaj je uticao da se znatno svede crkvena važnost Vaseljenske Patrijaršije. Isto tako i formiranjem pomesnih autokefalnih Crkava, na kraju 19. veka, njena se jurisdikcija sužava. Godine 1928. četrdeset i devet episkopija bilo je predano Grčkoj Crkvi. Pod sadašnju njenu jurisdikciju ulaze Grci vernici u Istanbulu, eparhije u Turskoj, nekoliko dodekaniskih eparhija, kao i Sveta Gora.

Aleksandrijska patrijaršija

To je najstariji patrijaršijski prestol; spominje ga već Prvi Vaseljenski Sabor. Patrijarh, koji sebe smatra naslednikom evanđelista Marka i nosi titulu „papa i patrijarh Aleksandrije i Afrike“, u početku po časti zauzimaše drugo mesto, posle episkopa Rima. Uslied monofizitskog spora, 457. god. Aleksandrijska Crkva podelila se na dve grupe: jednu koja je prihvatila hristološko halkidonsko učenje (451) i vlast vizantskog cara („melkiti“), i drugu koja je odbacila Halkidon i oformila se kao Koptska Egipatska Crkva („monofiziti“). Aleksandrijski patrijarh potiče od „melkita“ iz Egipta. Isprva je Aleksandrijska Crkva upotrebljavala koptski ili aleksandrijski obred, a između 11. i 13. veka prešla je na vizantski obred pošto su i vernici i svećenici grčkog porekla. Sadašnja jurisdikcija Aleksandrijske Patrijaršije pruža se na Egipat, Sudan, Tunis, Kongo, Keniju, Kamerun i Južnu Afriku, zemlje za koje su hirotonisali afričke episkope i svećenike. Patrijaršija ima sedište u Aleksandriji (Egipat).

Antiohijska patrijaršija

Spominje je Drugi kanon Drugog Vaseljenskog Sabora (381). U 5. veku, zbog monofizitske hereze, nastaje i ovde isti raskol kao i u Aleksandriji. Današnja Antiohijska Patrijaršija potiče od Sirijaca halkidonaca (ili melkita). Ona je upotrebljavala antiohijski ili sirijski obred sve do 13. veka, kada je od Carigrada preuzela vizantski obred. Godine 1366. sedište patrijarha seli se iz Antiohije (danas grad u Turskoj) u Damask u Siriji. A 1899. patrijarh je Arapin, kao i većina klera i vernika. Arapski je liturgijski jezik. Patrijaršija, sa sedištem u Damasku, obuhvata eparhije u Siriji, Libanu, Iraku, Sjedinjenim Američkim Državama, Australiji, Novom Zelandu, Brazilu i Argentini.

Jerusalimska patrijaršija

Na Saboru u Halkidonu (451) episkop Juvenalije dobija saglasnost da Jerusalem bude autonomna patrijaršija. Zauzevši peto mesto u poretku pentarhije, imala je jurisdikciju nad Palestinom i Sinajskim Poluostrvom. Usled invazije Persijanaca i Arapa u 7. veku, a naročito zbog osnivanja latinskih država u 12. i 13. veku, Jerusalem je izgubio od svog crkvenog značaja. Kasnije je ušao pod uticaj Carigradske Patrijaršije, a tek u 19. veku ponovo je stekao drevnu autonomiju. Većina vernika poreklom su Arapi, naseljeni u Izraelu i Jordanu.

Ruska patrijaršija 


Obuhvata pravoslavne u nekadašnjem Sovjetskom Savezu, osim onih u Gruziji. Čuvaju stari, neispravljeni kalendar i u bogosluženju upotrebljavaju crkvenoslavenski jezik. Godine 989. kijevski knez Vladimir nameće krštenje narodu te tako hriršćansko pravoslavlje postaje službena vera njegove države. Knez Jaroslav (1019-1054) stavlja Crkvu pod jurisdikciju carigradskog patrijarha, koji imenovaše kijevskog mitropolita. Godine 1240. Kijev su osvojili Mongoli. Moskovski knez Dimitrije ustaje protiv Tatara 1380, ali je tek Ivan III Moskovski (1440-1505), odmah posle pada Carigrada (1453), uspeo osloboditi zemlju. Ivan je smatrao Moskvu „trećim Rimom“. Godine 1589. carigradski patrijarh Jeremija daje mitropolitu Jovu titulu patrijarha Rusije. Patrijaršiju je ukinuo Petar Veliki (1721) i zamenio je Svetim Sinodom. Patrijaršija je ponovo uspostavljena tek posle 1917. izborom patrijarha Tihona (+1925). Posle izvesnog interregnmuma, 1943. godine izabran je za patrijarha mitropolit Sergije, koga je nasledio patrijarh Aleksije (1945-1971). Istorija Ruske Crkve poznaje velike crkvene i duhovne vođe, kao Sergija Radonješkog (1314-1391), Dimitrija Rostovskog (1651-1709), Tihona Zadonskog (1724-1783), Serafima Sarovskog (1759-1833), ali i velike raskolničke pokrete, kao „raskoljnike“, za vreme patrijarha Nikona (1652-1658). Moskovska Patrijaršija je dala autonomiju Japanskoj i Kineskoj pravoslavnoj Crkvi.

Srpska patrijaršija 


Hrišćanstvo na prostorima Balkana počinje prvih vekova nove ere. Osnivač Srpske Crkve bio je Sveti Sava, sin župana Stefana Nemanje (oko 1167-1196). Monah na Svetoj Gori, Sveti Sava se vraća u zemlju 1204, a hirotonisan je za arhiepiskopa Srbije 1219. godine u Nikeji od vaseljenskog patrijarha Manojla I. Poznate su u istoriji tri Srpske patrijaršije:

1. ona koju je proglasio car Dušan Veliki 1346, a Turci je ukinuli 1458;
2. Srpska Patrijaršija između 1557. i 1776. (sa sedištem u Peći), kad je Carigrad ponovo ukida;
3. Patrijaršija tek obnovljena 1920. posle osnivanja države Jugoslavije, sa sedištem u Beogradu, iako je Srbija stekla nezavisnu državu još 1878. godine. U periodu Drugog svetskog rata Srpska Crkva i njen patrijarh Gavrilo (1937-1950), pretrpeli su najveće gubitke i stradanja u celoj svojoj istoriji. Godine 1969. od Srpske Patrijaršije odvojila se samozvana Crkva Makedonije. Njen mitropolit ima sedište u Skoplju i nosi titulu arhiepiskopa ohridskog. Kanonska pozicija ove Crkve nije priznata od pravoslavnih Crkava. Srpska Patrijaršija je dala autonomiju Arhiepiskopiji Ohridskoj 2002 godine.

Rumunska patrijaršija

Hrišćanstvo se ukorenilo u Dakiji još početkom 2. veka, u periodu okupiranja ove regije od Rimljana, što znači jednovremeno sa formiranjem rumunskog naroda. Već 325. godine jedan gotski episkop prisustvuje Nicejskom Saboru. Arijanski svećenik Ulfila (oko 310-381) prevodi Sveto Pismo na gotski jezik. U 15. veku organizuju se dve velike mitropolije, u Vlaškoj i Moldaviji, pod jurisdikcijom carigradskog patrijarha. Takođe, postojala je i mitropolija za pravoslavne Rumune u Transilvaniji, zatvorena za vreme austrougarskog carstva. Posle sjedinjenja rumunskih zemalja 1859. godine, Rumunija 1877. dobija državnu nezavisnost, a 1885. godine Rumunska Crkva stiče autonomiju. Godine 1925. osniva se Rumunska Patrijaršija, uzdizanjem bukureštanskog arhiepiskopa na stepen patrijarha. Prvi patrijarh bio je Miron Kristea (1925-1939). Liturgija i propovedi vrše se na rumunskom jeziku.

Bugarska patrijaršija

Bugare, ogranak južnih Slovena, pokrstili su vizantski misionari koje je poslao patrijarh Focije 865. godine. Car Boris (853-889) primio je hrišćanstvo u formi vizantskog obreda. Bugarska Patrijaršija osnovana je 1017. godine, za vreme cara Simeona, ali nju je ukinuo vizantski car Bazilije II(Bugaroubica) 1019. Godine 1186. zahvaljujući Svetom Savi obnavlja se Patrijaršija sa centrom u Trnovu, no nju su ukinuli otomanski Turci (1393). Za vreme otomanske okupacije Crkva se nalazila pod Carigradskom Patrijaršijom, koja je pokušala da ukine liturgiju na crkvenoslavenskom jeziku. Godine 1879. Bugari dobijaju od sultana Abdul Aziza pravo da imaju nezavisnu Patrijaršiju. To Carigrad nije prihvatio, te 1882. Bugarsku Crkvu proglašava „raskolničkom“. Ta se nesloga prevazilazi 1945. godine, kada Carigrad daje autokefaliju Bugarskoj Crkvi, priznavši za egzarha mitropolita Stefana. Tek 1959. godine, posle 560 godina, ponovo je uspostavljena Bugarska Patrijaršija izborom patrijarha Kirila (+1971). Bugarska Patrijaršija prešla je na novi kalendar, u bogosluženju čuva stari crkvenoslovenski jezik, a sedište joj je u Sofiji.

Gruzijska patrijaršija

Hrišćanstvo je prodrlo u Gruziju još u 5. veku zahvaljujući Svetoj Nini. Do 1053. godine, kad postaje autokefalna, Gruzijska Crkva bila je u tesnoj vezi s Antiohijskom Patrijaršijom. Od 1817. pa do 1917. zavisila je od Moskovske Patrijaršije i nije imala autonomiju. Godine 1918. ponovno postaje nezavisna, ali Ruska Crkva priznaje joj status autokefalne Patrijaršije tek 1944. godine. Sedište Patrijaršije je u Tbilisiju. Crkva upotrebljava u bogosluženju gruzijski jezik. Autokefaliju Gruzijske Crkve ne priznaje Vaseljenska Patrijaršija

Samostalne crkve

Kiparska pravoslavna Crkva 


Poslije smrti arhiđakona Stefana u Svetom pismu se spominje da su mnogi hrišćani pobjegli i na Kipar. Oko 45 apostol Pavle i Varnava stižu na Kipar, kada je u Pafu kršten prokonzul Sergije Pavle. Po predanju na Kipar je izbjegao Četverodnevni Lazar. Varnava i Marko su ostali da propovjedaju na Kipru, Varnavu su kamenovali u blizini grada Salamine i Marko ga je sahranio. Treći Sabor je potvrdio samostalnost Kipranske crkve. Na prvom vaseljenskom saboru učestvovali su episkop Kirilo iz Pafa, Gelasije iz Salamine i Sveti Spiridon iz Trimitunta. Izrazit antijeretički pisac bio je Epifanije iz Salamine- Panarion (kutija sa lijekovima). 1191 Krstaši su osvojili Kipar i Englezi su ga dali na upravu rimokatoličkom redu Templara., iste godine je došlo do pobune i Ričard je dao prodao ostrvo jerusalimskom kralju Gijomu Luzinijanu, pod franačkom vlašću ostao je do 1489 kada ga preuzimaju Mlečani. Latini su u Levkosiji postavili svog arhiepiskopa 1220. Tursko ropstvo trajalo je od 1571-1878.1878 Predat je Kipar Englezima. 1925 Kipar je proglašen engleskom kolonijom, Kiprani se bore za slobodu, ustanak je ugušen 1931. 1948 Na čelo crkve došao Makarije Drugi i te god. je osnovan Savet etnarhije. 1950 Izabran je za arhiepiskopa Makarios Treći. 1955 Na Kipru ustanak. 1956 Makariosa su Englezi odveli na Sajšelska ostrva u indijskom okeanu i tek su mu sledeće godine dopustili da se vrati. 1959 Makarios je izabran za predsjednika Kipra, a 15 avgusta 1960 proglašena je Republika Kipar. 20 Jula 1974 na Kipar se iskrcala Turska vojska i zauzeli su 37% Kipra. Svetitelji: Sveti Varnava, Lazar Četverodnevni, Sv. Tit, Spiridon Trimitunsski, Epifanije Kiparski. Manastiri: Stavrovuni(Časnog Krsta), Svetog apostola Varnave.

Jeladska arhiepiskopija

Apostol Pavle je oko 50 godine tu propovjedao, lično je osnovao crkvene opštine u Filipima, Solunu, Veriji, Atini, Korintu. Najpoznatiji ranohrišćani su Dimitrije Areopagit, Dimitrije i Nestor… 963 Sv. Atanasije Atonski osnovao je Svetu Goru uz pomoć cara Nikifora Foke. Četvrti krstaški rat srušio je Vizantiju od 1204-1261.U 14 vjeku došlo je do sukoba sa zapadnom sholastikom, i uglavnom se vodio između Svetog Grigorija Palame i Varlaama i Akindina. Sveti Kozma Etolski bio je čeveni čuvar pravoslavlja za vrijeme Turkokratije. 1829 Turska je priznala Grčkoj nezavisnost. 1833 Proglašena je monarhija i prvi kralj je bio Oton prvi, Bavarac. 1833 Grčka Crkva je proglasila autokefaliju a Vaseljenska patrijaršija je priznala 1850. 1922 Bio je veliki progon Grka iz Male Azije, pre protjerivanja u Maloj Aziji je bilo 2.500.000 Grka, 2232 hrama, 2177 škola. Jermeni su u Grčkoj 1933 sagradili hram Sv. Georgija u Atini. Katolička crkva ima 212 hramova. Ima oko 150000 Turaka- 205 džamija.

Poljska pravoslavna crkva

1413 Godine sklopljen ugovor između Litvanije i Poljske. 1385 Knez Jagelo se javno odrekao pravoslavne vjere i od 1387 rimokatolicizam je glavna vjera u Poljskoj. Za vrijeme kralja Sigismunda Trećeg (1587-1632) i Vladislava Četvrtog (1632-1648) pravoslavnima je bilo naročito teško. U borbi za očuvanje pravoslalja naročito se istakao knez Konstantin Ostrožski (1527-1609) – štampao je «ostrožku Bibliju». Lvovsko bratstvo (od 1585) i Vilnsko bratstvo svim su se silama borili za pravoslavlje. Sveti Atanasije Brestski postradao je od jezuita 1648. Prilikom podjele Poljske 1772 kada je Rusiji pripao veći dio u Pravoslavlje se vratilo oko 8.000.000. kada je Poljska priznata 1918 imala je oko 5.000.000 pravoslavaca. Od 1500 hramova katolici su preoteli 500. 1938 porušeno je oko 100 pravoslavnih hramova. 1943 Ubijen je mitropolit Aleksije. Danas ima oko 700.000 pravoslavaca.

Čeho-slovačka pravoslavna crkva 


Plod misionarskog rada Svete braće Ćirila i Metodija a na zahtjev Svetog Rastislava (855-870). 864 Kršten je češki knez Borivoj i njegova žena Ljudmila. Naišli su na otpor latinskih sveštenika. Sveta braća su išla u Rim i ponijeli su mošti Svetog Klimenta. Mađari su 907 uništili Moravsku državu. Jovan Hus +1414 je oličenje buđenja nacionalnog duha.1451 U Carigradu je bio češki sveštenik Kontantin Angelik i sa sobom je ponio «knjigu vjere», 1453 Carigrad pao i veze prekinute. Poslije smrti Jana Husa i Jeronima Praškog veze Čeha sa Rimom su prekinute, neki sveštenici su bili rukopolagani od pravoslavnog episkopa u gradu Multansku. 1620 Austrougari su savladali Čehe i oni su 300 godina bili pod njima. 1910 u Češkoj je bilo desetine hiljada pravoslavnih. Pravoslavna crkva u Slovačkoj potpala je pod jurisdikciju SPC 1921. 1649 U Slovačkoj je bila od jezuita nametnuta Užgorodska unija. Episkop Gorazd je streljan 4 septembra 1941 i tjelo mu je spaljeno. 1946 SPC je dala saglasnost ra RPC može postavljati svoje episkope u Slovačkoj. 1950 Sabor od 820 delegata odbacio je Užgorodsku uniju iz 1649. U Karlovim Varima 1948 otvorena je bogoslovija. Svetitelji: Sv. Jovan, Sveta Ljudmila, Vaclav, Prookopije Sazavski.Čehoslovačka Crkva ima oko 200.000 vjernika, 245 parohija, 216 hramova, 140 sveštenika.

Finska pravoslavna crkva 


Jedan od prosvetitelja Finske je Sv. Henrih iz Upsale, oko 1160. Jovan Prvi je 1286 izabran za episkopa Finske. Najveći predstavnik finskog protestantizma je Mihailo Agrikola (1512-1557). 1593 Sabor u Upsali prihvatio je Augzburško ispovjedanje vjere i tim je protestantizma učvršćen u Finskoj. U Finsku je hrišćanstvo prije stiglo iz Rusije, monah Sergije je osnivač čuvenog manastira Valaam na ostrvu jezera Ladoga, Sergija je naslijedio Sveti German, Valaam je osnovan 922. 1240 Katolički biskup Tomas predvodio je Šveđane i Fince u pohodu na Novgorod, Aleksandar Nevski ih je savladao na rijeci Nevi. Sljedeći napad bio je 1242 i opet ih je pobjedio Aleksandar N. 1806 Finska je potpala pod Rusku vlast i tako je bilo do 1917. Sveti German je 1793 krenuo u misiju na Atleutska ostrva i tamo proveo 14 godina. 1780 Na Finskom jeziku su se pojavili prvi tekstovi crkvenih djela. Tihon ruski je priznao autokefalnost Finske crkve 1918, a 1923 potpala je pod jurisdikciju vaseljenske patrijaršije. Poslije Drugog svjetskog rata Crkva u Finskoj je izgubila 90% imovine i oko 70% vjernika. Danas u Finskoj ima oko 70.000 pravoslavnih.

Sinajska arhiepiskopija

Sinaj je danas u granicama Egipta. Oko 310 postradala je Sveta velikomučenica Ekaterina. 330 Carica Jelena sagradila je malu Crkvu, tu se poslije podvizavao Sveti Nil Sinajski.Ulazna vrata manastira Svete Ekaterine stara su 1400 godina.Sinajski svetitelj je Jovan Lestvičnik, naš Sveti Sava je posjetio Sinaj 1234. U Sinajskom manastiru ima sačuvanih oko 4000 spisa. Sinajska arhiepiskopija praktično obuhvata manastir Svete Ekaterine u kom živi oko 20 monaha.

Pravoslavna Crkva u Americi

Kristifor Kolumbo je otkrio Ameriku 1492. Najveći starosjedioci Amerike su Acteki, Maje i Inke. Acteki žive u dolini Meksika.Maje su nomadi. Inke su naseljavali područje Ekvadora., Perua, Bolivije, Čile i Argentinu. Pedro iz Kordove smatra se najistaknutijim dominikanskim misionarem u Americi. Petar Gand je misionario među Acetecima. Pravoslavna misija u Americi krenula je od 1794 preko Atleutskih ostrva. Grigorije Šelihov, ruski trgovac bio je provodnik vjere na Aljasci. 1793 monasi Valaama na čelu sa Joasafom i monahom Germanom stigli su na Kodijak. Jeromonaj Juvenalije je 1795 mučenički postradao. Jovan Venijaminov je bio veliki misionar- preveo na atleutski «Put u Carstvo nebesko». 1867 Aljaska je prodata Americi.1812 Sazidan je prvi pravoslavni hrama na području Amerike u For Rosu, Kalifornija. 1867 Grci su osnovali svoju crkvu u USA. Srbi sagradili svoj hram u Džeksonu 1894. 1970 Moskovska patrijaršija priznala je autokefalnost Pravoslavnoj crkvi u Americi. Danas Grčka arhiepiskopija u Americi ima 535 parohija, Američka p. Crkva 528 parohija, antiohijska arhiepiskopija 107 parohija.

Japanska pravoslavna crkva

Prosvetitelj Japanaca je Nikolaj Kasatkin (1863-1912), proglašen za Svetitelja 1970. i njemu je posvećen hram u Nagasaki. Preveo je japanski Sveto pismo i bogoslužbene knjige. Njegova djela: Pisma iz Japana, Japan i Rusija. Krstio je ljekara Sakaja i sveštenika Savaba 1865.Središte misije je Tokio, prvi pravoslavni sveštenik Japanac Pavle Sabas (1875), a prvi episkop Japanske crkve sam Nikolaj 1880. 1890 u Tokiu je podignuzt hram- Nikolaj-do. Autonomiju je stekla 1970 i prvi episkop bio je Vladimir, a od 1972 japanac Teodosije.. pravoslavnih Japanaca ima oko 40.000 hiljada

Albanska pravoslavna crkva

Stekla samostalnost 1937. Albanci se djele na dva plemena Gege i Toski. Grad Drač je jedno od najstarijih hrišćanskih sjedišta. Sveti Kliment i Naum su učvršćivali vjeru. 1479 Pala je pod Turke, posljednji otpor im je dao tada Đorđe Kastriot- Skenderbeg. 1913 Albanija je priznata kao nezavisna kneževina, a kraljevina je proglašena 1928, prvi kralj Ahmed Zogu. Prvi poglavar bio je Hristifor 1937-1949. pred drugi svjetski rat Albanija je imala 250.000 pravoslavnih, 354 hrama.Pod Enverom Hodžom Crkvi nije bilo lako. Od 1967 do 1990 u Albaniji je zabranjen svaki vid vjerskog života. Pravoslavci danas čine 25% stanovništva Albanije.

Dohalkidonske crkve

Dohalkidonske ili stare istočne crkve, su zajednice nestorijanskih ili monofizitskih stremljenja koje su se odvojeno organizovale, odbacivši Sabor u Efesu (431) i Halkidonu (451). U atmosferi početka V veka, kad je hristološki dogmat bio izložen različnim nepravoslavnim tumačenjima i formulisanjima, Pravoslavna Crkva saziva dva Vaseljenska Sabora: 431. god., kad osuđuje „nestorijanstvo“ te se zbog toga formira Sirijska crkva, i 451. god., kad osuđuje „monofizitstvo“. Tako su se crkve u Jermeniji, Siriji (jakovitska), Egiptu (koptska), Etiopiji i Indiji, odnosno u predelima na granicama Vizantijskog Carstva, odvojile od onih hrišćana koji su prihvatili dogmat iz Halkidona, smatrajući da su oni carevi poslušnici. Zajedničke karakteristike ovih crkava jesu: opozicija prema dominaciji vizantijske imperije, želja za crkvenom autonomijom, lokalna bogosluženja, simbioza sa domaćom kulturom i jezikom.

Koptska crkva („kopt“ znači „stari Egipćanin“) ima poreklo u grupi pravoslavnih Egipćana koje je vodio patrijarh Dioskor I. On je podržao „monofizitstvo“ na Saboru u Halkidonu (451) i odvojio se od melkitske grupe („melkit“ znači „carev pripadnik“), formirane od pravoslavnih Grka koji su prihvatili halkidonski dogmat. Iako se 520. god. pokušalo ponovno sjedinjenje ove grupe sa umerenim monofizitstvom oko Severa Antiohijskog (512-538), od 542. godine Kopti se, najviše blagodareći uticaju Jakova Baradaja, episkopa Edese (541-578), organizuju autonomno kao antihalkidonska grupacija. Vremenom se Koptska crkva konačno odcepila kako od Rima tako i od Vizantije, a arapsko osvajanje 642. god. favorizovalo je tu autonomiju. U životu ove crkve monaštvo je igralo veliku ulogu. Budući da je njeno poreklo povezano sa prebivanjem Jevanđelista Marka u Aleksandriji, poglavar ove crkve nosi titulu „papa Aleksandrije i patrijarh prestola Svetoga Marka“. Sedište crkve nalazi se u Kairu.

Sirijska crkva potiče od drevne Antiohijske Patrijaršije, od koje se odvojila posle 451. god. Ima svoj začetak u monofizitskoj grupi u Siriji, koja se nezavisno okupila oko antiohijskog patrijarha Petra 455. godine. Poznata je pod imenom „sirijsko-jakovitska“, po episkopu Jakovu Zanzali ili Baradaju, koji je oko 540. god. igrao značajnu ulogu u njenom organizovanju. Posle progonstva iz Antiohije (Arapi su osvojili Antiohiju 638. god.), crkva premešta svoje sedište u Mardin (Turska), zatim u Homs (Sirija), a 1959. godine u Damask. Sirijski monofiziti služe Liturgiju Svetoga Jakova na sirijskom. Od 878. god. sirijsko-jakovitski episkopi nose titulu Ignjatije. Sedište Crkve nalazi se u Damasku.

Sirijska (malabarska) crkva u Indiji ima srodnu istoriju sa Sirijsko-jakovitskom crkvom, ali je autonomna i autokefalna od 1912, kad patrijarh antiohijski Abdul Masija stvara u Indiji nezavisni patrijarhat. Poglavar ove Crkve ima svoje sedište u Kotajami (Kerala, Indija).

Jermenska Apostolska crkva. Hrišćanstvo je prodrlo u Jermeniju još u vreme Apostola a službenom religijom postaje u IV veku blagodareći svetom Grigoriju Prosvetitelju. U V veku prihvata monofizitstvo da bi postala nezavisna od Kesarije Kapadokijske i Antiohije koje se nalaze pod vizantijskim uticajem. Jermenska crkva veoma rano ima svoju sopstvenu kulturu, jezik i azbuku (sastavio je Mesrob Maštoc). Istorijsko, nacionalno i kulturno središte svih Jermena jeste Ečmijadzin (Jermenija). Tokom istorije organizovali su se drugi centri za Jermene u dijaspori: 622. Jerusalimski Patrijarhat, za Jermene u Jordanu i Palestini; 1441. Kilikijski Katolikosat za Jermene u Libanu; 1461. Carigradski Patrijarhat za Jermene u Turskoj.

Etiopska crkva. Etiopiju su pokrstili Sirijci početkom IV veka, misijom Frumentija, prvog etiopskog episkopa koga je hirotonisao aleksandrijski patrijarh Sveti Atanasije, za drevnu njenu prestonicu Aksum. U VIII veku ova crkva konačno se izoluje od Vizantijskog Carstva i prihvata monofizitstvo. Cele vekove, sve do 1951, episkope i prezvitere rukopolagali su i slali koptski patrijarsi iz Aleksandrije. A 1958. Etiopska crkva postaje autokefalna patrijaršija. Posle februarske revolucije 1974. godine i zbacivanja patrijarha Teofila, Sabor u februaru 1976. god. izabira, a u avgustu iste godine ustoličuje, trećeg patrijarha Etiopske crkve, Abuna Teklu Hajmanota, koji ima sedište u Adis Abebi.

Asirijska crkva Istoka („haldejska“ ili „nestorijanska“). Crkva nosi ime pokrajine (persijskog carstva, istočno od Eufrata), gde su se sklonili hrišćani nestorijanci progonjeni od rimskih careva. Crkva se proglašava nezavisnom prema Antiohiji 424. god., sa centrom u Selevkiji-Ktezifonu. Od VI do VIII veka Nestorijanska crkva razvija u Indiji i Kini jednu od najvećih misionarskih akcija poznatih u istoriji. Privrženici ove crkve rašireni su po Iraku, Iranu, Siriji i Libanu. Upotrebljavaju Liturgije nestorijanskog duha, sačinjene pre 431. godine na starom sirijskom jeziku. Katolikospatrijarh ima sedište u Iranu.

Da se ne bi stvarala konfuzija imena, treba napomenuti da se naziv Grčka Melkitska crkva sada upotrebljava i za katoličke zajednice vizantijskog obreda („unijati“), koji su 1724. god. prihvatili uniju sa Rimom (posle 451. pa čak i posle 1054. svi pravoslavni hrišćani, sa Zapada i Istoka, nazivahu se „melkitima“, u smislu pripadnosti Halkidonskom Saboru). Većina melkita danas su libanski Arapi. Takođe, Maronitska Katolička crkva obuhvata grupu koju je osnovao monah Maron (V vek) – koji je prihvatio monotelitsko učenje, odbacivši Carigradski Sabor (681) – a koja se, pod pritiskom krstaša Latina, sjedinila sa Rimokatoličkom crkvom 1445. godine.

Stare istočne ili dohalkidonske crkve angažovale su se u poslednje vreme na organizovanju u jedan pokret među njima samima, kao i između njih i Pravoslavnih Crkava. Prvi Sveistočni susret bio je u Adis Abebi (8. januara 1965), gdeje odlučeno da se formirajedna stalna komisija za koordiniranje koja se ponovo sastajala i sledećih godina. Inicijativom Ekumenskog Saveta crkava organizovano je niz neslužbenih konsultacija između pravoslavnih i orijentalnih teologa: u Arhusu, 1964; Bristolu, 1967; Ženevi, 1970; Adis Abebi, 1971. U toku ovih diskusija teolozi su razotkrili veliki zajednički hristološki temelj na kojem se može vaspostaviti jedinstvo između dveju zajednica Istočnih Crkava. Papa Pavle VI i papa Šenuda Š (Koptska Crkva) potpisali su 10. maja 1973. godine zajedničku izjavu kojom potvrđuju da njihove crkve imaju načelno isti tradicionalni temelj vere.

Velika Šizma ili veliki raskol

VELIKI RASKOL 1054. GODINE

Velika šizma ili Veliki raskol, najveći raskol u istoriji hrišćanstva koji se dogodio polovinom HI veka. Mnogobrojni su razlozi koji su doveli do odvajanja zapodnog hrišćanstva od vaseljenske Crkve. Svi oni mogu se svesti uglavnom na tri osnovna kao i ostale proistekle iz njih: etnopsihološki karakter Grka i Rimljana; politički –premeštanje prestonice Rimskog carstva iz Rima u Vizantion, Carigrad (Konstantinopolis); i uzroci crkveno-dogmatske prirode koji su i najvažniji. 
Sva ranija razmimoilaženja Istoka i Zapada u vezi sa pojedinim pitanjima vere i crkvene discipline trajala su duže ili kraće i bilasu ranije ili kasnije prevladavana. Međutim, raskol koji se dogodio u HI veku makar za sada je konačan, traje skoro hiljadu godina, i mali su izgledi da bude prevladan. 
Veliki raskol dogodio se u vreme pape Lava IH (1049-1054) (papa je doduše umro u aprilu 1054. godine, a raskol je konačno nastao 16. jula iste godine), patrijarha carigradskog Mihaila Kirularija (1043-1058) i u vreme vizantijskog cara Konstantina IH Monomaha (1042-1055). U to vreme Normani i Nemci (car Henrih III) osvojili su južnu Italiju. Papi je u tom trenutku bila potrebna pomoć Vizantije, i zato je održavao veze sa carem. Južna Italija je u crkvenom pogledu potpadala pod Carigradsku patrijaršiju, a papa je u tim oblastima počeo da uvodi latinsku bogoslužbenu i crkvenu praksu koja je na zapadu postojala već nekoliko vekova, kao: služenje Svete liturgije na beskvasnom hlebu, post u subotu, filioque (filiokve) u Simvolu vere, celibat ili neoženjeno sveštenstvo, priznavanje papskog prvenstva. Carigradski patrijarh Mihailo Kirularije, koji je poticao iz ugledne aristokratske porodice i nije posedovao veliko bogoslovsko obrazovanje i duhovno iskustvo, oštro se, poput patrijarha Fotija u IH veku, usprotivio takvoj crkvenoj praksi. Na Istoku se reagovalo tako što su u Carigradu zatvoreni svi latinski manastiri i crkve u kojima je sprovođena takva praksa. Interesantno je da savremeni vizantijski izvori ne beleže izričito sukobe ovakve vrste koji su doveli do raskola. Obaveštenja o raskolu daju uglavnom iscrpnije zapadni latinski izvori kao i bogata prepiska koja je tih godina vođena između vodećih crkvenih i političkih ličnosti Istoka i Zapada. Tako je ohridski arhiepiskop Lav uputio Poslanicu arhiepiskopu Jovanu Tranijskom u kojoj otvoreno osporava upotrebu azima – beskvasnog hleba u liturgiji, post subotom, celibat i filiokve. Na ovo pismo odgovorio je papa Lav ne spominjući spornu crkvenu praksu, već je više govorio o autoritetu apostola Petra, o patrijarsima jereticima u Carigradu, pomenuo je čak i jednu neistinu da su neke žene bili patrijarsi, zatim se poziva na tzv. Konstantinov dar (Donatio Constantini). Patrijarhov odgovor na ovo pismo napisan je u pomirljivom tonu. U ovom slučaju svakako su posredi bili politički razlozi. Papa je stupio u neku vrstu saveza sa Normanima i Nemcima, čime su bili ugroženi politički i duhovni interesi Vizantije u južnoj Italiji. Iz papinih pisama koja su u to vreme upućena na Istok jasno se uočava njegova težnja da gospodari hrišćanskom Crkvom i istočnom patrijaršijom. On osporava carigradskom patrijarhu zvanje „vaseljenski“, pošto je Rim „majka svih crkava“. 
Patrijarh Mihailo Kirularije angažuje arhiepiskopa Lava Ohridskog kao i monaha Studitskog manastira u Carigradu Nikitu Stitatosa da bogoslovski obrazlože novotarije koje su se na Zapadu pojavile, što su ova dvojica rado i učinili. Nikita Skitatos je napisao jedan traktat. Međutim, kardinal Humbert (Humbertus de Silva Kandida) odgovorio je na ovaj traktat pobijajući ga. Takođe je odgovorio i na Poslanicu arhiepiskopa ohridskog Lava, i tako je na već poznati način opravdao sve dogmatske i liturgičke novine zapadne Crkve. Međutim, bolje veze sa Zapadom i papom u tom trenutku imao je car Konstantin Monomah. Njegova pisma papi bila su pomirljiva. Zato je papa poslao u Carigrad tročlanu delegaciju da razgovara sa patrijarhom. U toj delegaciji su bili kardinal Humbert de Silva Kandida, Fridrih kancelar rimske crkve i arhiepiskop Petar Amalfijski. Humbert je poneo sa sobom i svoj odgovor arhiepiskopu ohridskom Lavu i Nikiti Skitatosu. Čak je bio održan i jedan kolokvijum u Carigradu na kome je Nikita pristao da njegov traktat bude spaljen u STuditskom manastiru. Zbog gordog i osionog ponašanja, patrijarh nije primio papinu delegaciju, a oni su nezadovoljni prijemom učinili jedan neprimeren postupak kojim su bacili anatemu, prokletstvo, na Carigradsku crkvu. Naime, u subotu 16. jula 1054. godine, oni su u crkvi Svete Sofije (Aja Sofija) u Carigradu za vreme bogosluženja javno, pred sveštenstvom i narodom, položili pismenu anatemu u oltaru crkve. Odlučenje (ekskomunikacija) i anatema izrečeni su u pismenom obliku na patrijarha Mihaila Kirularija i njegove pristalice i istomišljenike ako se ne pokaju. Simbolično su, izlazećiiz crkve, otresli prašinu sa obuće svoje govoreći:“Bog neka vidi i sudi“ (Videat Deus et iudicat). U napisanoj anatemi između ostalog kaže se da je sam grad Carigrad bio hrišćanski i pravoslavan, a što se tiče patrijarha, on je jeretik, kao i njegovi sledbenici. Još im se pripisuje da su arijanci, nikolaiti, manihejci, duhoborci. Sam patrijarh se optužuje da je postao monah iz ljedskog straha, da je neofit (skoro kršten). 
Papski izazlanici su 17. jula napustili Carigrad, a 19. jula patrijarh je uzrazio želju da se susretne sa njima. Zato su se oni vratili iz Selimvrije, ali do susreta ipak nije došli, jer je car tražio da i on prisustvuje sastanku. Izaslanici su posle toga konačno napustili vizantijsku prestonicu. Iz Carigrada je takođe proteran duka Argiros, komandant u južnoj Italiji koji se otvoreno solidarisao sa uvođenjem latinskih obreda u ovoj oblasti. Patrijarh Mihailo je 20. jula u Carigradu održao sabor kome su prisustvovali 12 mitropolita i dva arhiepiskopa. Bula papskih legata kojom se izriče anatema prevedena je na grčki jezik, na saboru je bila osuđena, a pet dana kasnije bila je spaljena u Carigradu. U saborskoj odluci, a povodom anateme, između ostalog kaže se da su sa Zapada (zapadne tame) u Carigrad došli nekakvi nečastivi ljudi:“Došli su kao grom, ili bura, ili grad, ili bolje, kao oni koji hoće da uklone istinu“. O neposrednim posledicama bacanja anateme govori pismo patrijarha Mihaila Kirularija upućeno antiohijskom patrijarhu Petu, u kome ga prekoreva, kao i aleksandrijskog i jerusalimskog patrijarha, što i dalje u diptihu na bogosluženju pominju papinoime:“To je nerazumljiva nemarnost. Izvesno je da od vremenaŠestog vaseljenskog sabora i za sva buduća vremena, papino ime je izbačeno iz pomenika naših crkava“. 
Veliki raskol ili šizma u istoriji hrišćanstva nikada nije prevaziđen i izglađen. Formalno skidanje međusobnih anatema (prokletstva) izvršeno je 1965. godine između carigradskog patrijarha Atinagore i pape Pavla VI, ali crkveno jedinstvo nije postignuto. To znači da bez duhovnog jedinstva, jedinstva u veri, nadi i hrišćanskoj ljubavi, nema pravog i istinskog pomirenja i jedinstva koje se ne može postići sdministrativnim, tehničkim i kompromisnim sredstvima, a još manje političkim merama i duhovnim imperijalizmom, za kojim danas sve više poseže Zapad.

Lionska Unija

Car Mihailo VIII Paleolog godine, složio se da se sazove „Sabor sjedinjenja“ Grka i Latina. Sazvan 4. maja 1274. godine od pape Grigorija H (1271-1276), Sabor u Lionu (Šesti opšti sabor održan na Zapadu ili Drugi lionski) dobio je ugled po nekim velikim rimokatoličkim teolozima – Albertu Velikom, Tomi Akvinskom i Bonaventuri – koji zaista formiraju „vrhunac teološke srednjovekovne kulture“ (papa Pavle VI). Grčki delegati, prvi put na jednom Saboru na Zapadu, prihvatili su dogmatski dekret „Fideli“, kojije potvrdio da Sveti Duh ishodi od Oca i od Sina kao iz jednog načela, a ne kao iz dva različita načela. Iako je Mihailo Paleolog (+1282) ratifikovao Lionski Sabor, a patrijarh Jovan XI (1275-1282) prihvatio pomirenje, Grčka Crkva nije prihvatila uniju sa Latinima. Štaviše, Car nije primio obećanu pomoć od Sabora. Naprotiv, njegova unionistička religiozna politika podgrejala je antilatinski pokret koji je poveo njegov naslednik Andronik II (1282-1328).

Florentinska Unija

I pored neuspeha Lionskog Sabora, vizantijski carevi i dalje forsiraju uniju sa političkih razloga. Inače, unionistički sabori i unija kao metod pomirenja i uslov sjedinjenja, pospešili su netrpeljivost između Istoka i Zapada. Stoga se predlaže novi Sabor sjedinjenja, koji je sazvao papa Evgen IV (1431-1447), prvo u Bazelu a zatim je u januaru 1438. prenet u Feraru. Na Saboru učestvuje vaseljenski patrijarh Josif, predstavnici Istočnih patrijarhata i Istočnih Crkava, kao i car Jovan VIII (1422-1448), koji se nadao da će dobiti pomoć od Latina za krstaški pohod protiv Turaka. U januaru 1439. Sabor se premešta u Florencu. „Filiokve“ je izrodilo oštru polemiku između pravoslavnog episkopa Marka Efeskog i latinskih teologa (Jovana od Montenera i Jovana Torkvemade), kojima se pridružio i Visarion Nikejski. Šestoga jula 1439. potpisan je dekret o uniji ,,Laententur caeli“, u kome Grci prihvataju (1258-1282), koji zauzima Carigrad 1261. „Filiokve“, purgatorijum, Evharistiju sa beskvasnim hlebom i duhovni primat rimskog episkopa. U novembru 1439. godine potpisan je drugi dekret o uniji sa predstavnicima Jermenske Crkve. (Zaredom, Koptska Crkva 1442, Sirijska Crkva 1445. i Haldejska Crkva 1445. prisiljene su da zaključe uniju sa Rimom.) Unija zaključena u Ferari bila je kratkog daha. Sveti Marko Efeski organizuje u Carigradu veliki protestni pokret protiv onih koji su potpisali uniju. „Unijati“ su bili isterani i iz drugih pravoslavnih zemalja. Genadije Sholarije, prvi patrijarh posle pada Carigrada, uspeva da sazove Sabor 1484. godine koji je odbacio uniju u Ferari.